Defensywa Policyjna /Defensywa Polityczna/ – ”Defa” – popularne określenie Policji Politycznej w okresie II RP – jest ogólnym skrótem od słowa defensywa, które oznacza również kontrwywiad cywilny /definicja za „Polskie Służby Specjalne Słownik pod redakcją Konstantego A. Wojtaszczyka/. W okresie międzywojennym struktura tego typu funkcjonowała w ramach Policji Państwowej, na początku jako twór samodzielny, a potem włączony do pionu śledczego – ale po kolei.
Polska po odzyskaniu niepodległości borykała się z wieloma problemami zarówno w sferze wewnętrznej jak i zewnętrznej. Jednym z największych problemów z jakimi się spotkała w sferze zewnętrznej było powstanie Komunistycznej Rosji i chęć jej ekspansji na ościenne kraje /dążenie do rozszerzenia rewolucji komunistycznej za pomocą wszystkich dostępnych środków na cały świat niezmiennie cechowało Rosję Sowiecką/. Konsekwencją była wojna 1919-1920, a także próby podważania ustroju Rzeczpospolitej w okresie międzywojennym poprzez działalność wywrotową i dywersyjną, noszącą znamiona terroryzmu, którą Rosja realizowała poprzez działalność m. in. Komunistycznej Partii Polski. To dlatego wszelkie formy działalności komunistycznej traktowane były jako zdrada państwa i zwalczane z pełną determinacją na bazie funkcjonujących przepisów prawnych. Ponadto za partie wywrotowe uważano także: Komunistyczną Partię Zachodniej Białorusi, Komunistyczną Partię Zachodniej Ukrainy, Ukraińską Partie Socjaldemokratyczną, Białoruską Włościańsko-Robotniczą Hromadę, Niezależną Partię Chłopską, PPS Lewicę, Zjednoczenie Lewicy Chłopskiej Samopomoc, Ukraińskie Chłopsko-Robotnicze Socjalistyczne Zjednoczenie /Selrob/, Towarzystwo Szkoły Białoruskiej, Poale Syjon Lewice. Drugim poważnym problemem były tendencje separatystyczne różnego rodzaju mniejszości narodowych. W sferze wewnętrznej ścierały się różnego rodzaju opcje polityczne walcząc o władzę. W tych warunkach koniecznym stało sie powołanie wyspecjalizowanego organu, który zająłby się ochroną porządku prawnego i jednocześnie politycznego. Jednak zanim jeszcze doszło do powołania Policji Państwowej w 1919 r. istniało kilka niezależnych od siebie biur, które zajmowały się problemami kontrwywiadu wewnętrznego. W latach 1918 -1919 funkcjonowało Biuro Wywiadowcze MSW, którego szefem był Marian Skrudlik. Po likwidacji tego biura utworzono w 1919 r. Wydział Informacyjny MSW. Poza MSW działały: Oddział Wywiadowczy Dowództwa Milicji Ludowej, Inspektorat Defensywy Politycznej w ramach Naczelnej Inspekcji Policji Komunalnej oraz Warszawskie Biuro Korespondencyjne. Przy organizacji tego ostatniego pracował Marian Swolkień, który został pierwszym szefem Defensywy Policji Państwowej i pozostawał na tym stanowisku do 1926 roku.
inspektor Marian Swolkień
Historia Policji Politycznej, czyli Defensywy zaczyna się w organach Policji Państwowej prawdopodobnie w sierpniu 1919 r. Wtedy to utworzono w jej strukturach Inspektorat Defensywy Politycznej. Od razu trzeba zaznaczyć, że tworzenie tego pionu odbywało się w ścisłej tajemnicy ze względy na negatywny oddźwięk opinii publicznej oraz czynników politycznych. Policja Polityczna kojarzona była z agentami rosyjskiej ochrany, czy też pruskiej tajnej policji. Obawiano się także wykorzystania jej do rozgrywek pomiędzy partiami w kraju. Świadomość tych niedogodności miały osoby odpowiedzialne za utworzenie tego pionu. Komendant Główny Policji Państwowej Marian Borzęcki wspominał na jednej z odpraw, że tworzenie to ukrywano jako coś wstydliwego. O negacji z jaką spotkały się pierwsze kroki tworzenia tej służby wspominał także jej szef Marian Swolkień. Te przeszkody miały przełożenie na fachowość i osiągane rezultaty. Inspektorat DP funkcjonował jako autonomiczna jednostka KG PP. Nie miał jednak swoich odpowiedników w terenie. Taki stan trwał do sierpnia 1920 r. kiedy to Inspektorat DP przekształcono w Wydział IVD oraz utworzono komórki podległe temu wydziałowi na każdym szczeblu organizacyjnym PP. Na szczeblu Komendy Okręgowej utworzono ekspozytury, na szczeblach komend niższych-agentury Wydziału. Agentury podlegały bezpośrednio kierownikom ekspozytur, a także władzom administracyjnym i sądowym. Natomiast nie podlegały Komendantom Powiatowym PP. Ekspozytury natomiast podlegały w sprawach ogólno-policyjnych komendantom okręgowym, natomiast w zakresie funkcji podlegały centrali w Warszawie lub też miejscowym władzom administracyjnym i sądowym. W 1923 roku przeprowadzono gruntowną reorganizację pionu służby politycznej. Miało na to wpływ kilka czynników, wśród których można wymienić: wzrost aktywności komunistów oraz zagrożenie ich działalnością, zbytnia samodzielność pionu w ramach PP i brak ostatecznej kontroli ze strony organów administracji państwowej, co skutkowało przypadkami ingerencji w życie polityczne kraju, dwuznaczna postawa w niektórych sytuacjach, jak np. wybory prezydenta w 1922 r.
W dniu 26 kwietnia 1923 r. wydano przepisy o powołaniu Służby Informacyjnej w miejsce zlikwidowanego Wydziału IVD. Służbę Informacyjną włączono do organów administracji politycznej tworząc oddziały informacyjne. Co ciekawe osoby tego pionu pozostawały na etatach policyjnych. Skonkretyzowano także działania i zadania: śledzenie przejawów życia politycznego, społecznego, narodowościowego, zawodowego , zagrożenia dla ustroju lub bezpieczeństwu RP i informowanie o tym władz. Jak również tropienie szpiegostwa politycznego i wojskowego. W Departamencie Bezpieczeństwa Publicznego MSW utworzono Oddział Informacyjny, podobnie jak w urzędach wojewódzkich, natomiast w urzędach administracji państwowej I instancji utworzono agentury informacyjne, gdzie koncentrowała się główna część pracy. Jak okazało się po kilku miesiącach zmiana reorganizacji nie przyniosła pozytywnych rezultatów w zakresie oczekiwanej jakości pracy. Wręcz przeciwnie, zaobserwowano znaczne osłabienie poziomu wywiadu politycznego. Dlatego na konferencji MSW 27 maja 1924 r. zaproponowano ponowny powrót policji politycznej w struktury Policji Państwowej, co ostatecznie stało się w dniu 16 czerwca 1924 r.
Zlikwidowano Służbę Informacyjną, a na jej miejsce powołano pion Policji Politycznej funkcjonujący jako wydział V KGPP. Pion ten z powrotem przejął wszystkie kadry Służby Informacyjnej. Na szczeblach okręgów powołano Okręgowe Urzędy Policji Państwowej przy Komendach Okręgowych PP, natomiast na szczeblu powiatowych komend powołano ekspozytury Policji Politycznej. Tutaj od rzazu należy zaznaczyć, że w odróżnieniu od podległości jaka istniała w defensywie policji do 1923 r. w tym nowym pionie kierownictwo poszczególnych szczebli pełniło obowiązki zastępców komendantów odpowiednich jednostek tj. szef Wydziału V KGPP /którym ponownie został M. Swolkień/ był zastępcą Komendanta Głównego, naczelnik OUPP był zastępca Komendanta Okręgowego PP itd. Ekspozytur nie powoływano we wszystkich powiatach. Tam gdzie nie było ekspozytur sprawy dotyczące polityki leżały w gestii komendanta powiatowego. Taka forma organizacji mająca poprawić jakość pracy dalej budziła sprzeciw zarówno ze strony czynników administracji państwowej, jak i opór wielu komendantów okręgowych. Trwały antagonizmy z pionem mundurowym, powstawały liczne spory kompetencyjne zarówno wewnątrz policji jak i podczas współdziałania np. z odpowiednimi służbami wojskowymi. Dlatego w marcu 1926 r. podjęto decyzje o ponownym zlikwidowaniu tego pionu, czego pierwszym krokiem było wydanie okólnika nr 32 z 17 marca 1926 r., który likwidował wszystkie ekspozytury PP. Komendy zaczęły tworzyć odpowiednie referaty do zwalczania działań antypaństwowych. W dniu 17 lipca 1926 r. zlikwidowano Wydział V KGPP, a zadania które realizował podzielono pomiędzy poszczególne komórki KGPP. Całość związana z wykrywaniem i ściganiem przestępstw zagrażających państwu trafiła do Centrali Służby Śledczej tj. do Wydziału IV KGPP. Kolejny rozkaz odnoszący się do Policji Politycznej ukazał się w dniu 8 października 1926 r. kiedy to statecznie formalnie zniesiono Okręgowe Urzędy Policji Politycznej. Cześć zadań przejęły Wydziały Bezpieczeństwa Urzędów Wojewódzkich, natomiast całość zadań wykrywczych i operacyjnych przejęły Komendy Okręgowe i ich Urzędy Śledcze. Po włączeniu Policji Politycznej do Centrali Służby Śledczej w 1927 r. nastąpiła reorganizacja tej ostatniej niejako wymuszona nowymi zadaniami. W Wydziale IV Komendy Głównej PP powstał dział „polityczny” mający kilka referatów. Natomiast w Urzędach Śledczych Komend Wojewódzkich powstały oddziały polityczne, na czele którego stał funkcjonariusz będący zastępcą naczelnika Urzędu Śledczego ds. politycznych /drugim był zastępca oddziału do spraw kryminalnych/. W niektórych miejscowościach w ramach powoływanych wydziałów śledczych powoływano np. brygady specjalistyczne zajmujące się działalnością antypaństwową. Po tych zmianach struktury policji politycznej działające w ramach Urzędów Śledczych przetrwały w niezmienionej formie aż do roku 1939. Teraz trochę szczegółów na temat organizacji wewnętrznej i zadań jakie stawiano przed policją polityczna. Ekspozytury Wydziału IV D /lata 1920-1923/ składały się z trzech referatów:
1. informacyjno sprawozdawczy,
2. rejestracyjno-śledczy,
3. administracyjno prawny.
Na czele ekspozytury stał kierownik i jego zastępca, mający do dyspozycji sekretarza /kierownika kancelarii/, urzędników kancelarii oraz funkcjonariuszy roboczych /wywiadowców/. Jako ciekawostkę można podać fakt, że dwa pierwsze referaty pozostawały ściśle utajnione, bez oficjalnych siedzib i lokali, natomiast referat administracyjno prawny był usytuowany w odpowiedniej Okręgowej Komendzie PP i funkcjonariusze tego referatu prowadzili oficjalne czynności. Ponieważ działalność pionu była niejawna, funkcjonariusze występowali na zewnątrz jako pracownicy Okręgowej Komendy PP bez ujawniania faktu przynależności do Wydziału IVD. Ich aktywność skupiała się na powadzeniu działań związanych z zakresem obowiązków. Natomiast przy wykonywaniu oficjalnych czynności śledczych posiłkowali się kolegami ze służby śledczej lub mundurowej. Agentury Wydziału IV jako podstawowe komórki defensywy składały się z dwóch referatów operacyjnych, które trudniły się inwigilacją i wywiadem. Wydział IV D w KG PP /centrala defensywy/ składał się z działu rejestracyjnego, który zbierał i gromadził wszystkie materiały związane z przestępstwami natury politycznej, działu informacyjnego odpowiedzialnego za kontrolę ruchów antypaństwowych, wrogich ustrojowi oraz wszelkich form szpiegostwa zarówno politycznego jak i gospodarczego. Dział organizacyjno-personalny nadzorował funkcjonariuszy, kontrolował prawidłowość działania organów defensywy na terenie kraju. Po zmianie w 1924 roku i powołaniu Wydziału V KGPP struktura policji politycznej wyglądała następująco:
Dział I – organizacyjno personalny,
Dział II – inspekcyjny,
Dział III – ogólnoinformacyjny i
Dział IV – przestępczości.
Ten ostatni jako skupiający całość pracy operacyjnej /defensywnej/ dzielił się na referaty: komunistyczno–wywrotowy, ukraiński, rosyjski, białorusko-litewski, niemiecki, żydowski, czeski, zawodowy, prasowy, związków i organizacji legalnych, sekt religijnych. Podobnie jak w poprzednim okresie struktura ta była utajniona, nawet wobec pozostałych funkcjonariuszy PP. Określenie przydziału służbowego miało miejsce tylko w pismach nominacyjnych. W oficjalnych rozkazach funkcjonariusze Wydziału V występowali jako policjanci służby śledczej, zabronione także było umieszczanie ich w oficjalnych rozkazach personalnych. Siedziby ekspozytur lokowano w budynkach MSW lub przy urzędach wojewódzkich i starostwach. Nie publikowano także informacji na temat struktury organizacyjnej. Do podstawowych działań defensywy należała walka ze szpiegostwem, walka z komunizmem oraz z szeroko pojętą działalnością antypaństwową. Koncentrowano się ujawnianiu czynów godzących w państwo i jego bezpieczeństwo, zapobiegano rozruchom wewnętrznym zagrażającym ustrojowi i bezpieczeństwu państwa. Do jej zadań należało również ujawnianie działalności antypaństwowej, działalności nielegalnych związków zawodowych i partii politycznych, szczególnie tych które szerzyły komunizm oraz idee rewolucyjne. Osobną dziedzinę stanowiła współpraca organów defensywy ze służbami wojskowymi. Jako lepiej przygotowane i ukadrowione, posiadające większe doświadczenie, traktowały funkcjonariuszy defensywy jako organ pomocniczy w każdej sprawie związanej zarówno z bezpieczeństwem zewnętrznym jak i wewnętrznym. Doprowadzało to często do sporów kompetencyjnych i nieporozumień. W ramach podziału kompetencji pomiędzy służbami wojskowymi /kontrwywiadu/ a defensywą, w dniu 31 maja 1922 /Okólnik MSW nr 12/ dokładnie określono podział zadań w zakresie działań kontrwywiadowczych. Defensywa została zobligowana do:
1. prowadzenia wywiadów policyjnych w stosunku do osób przebywających w kraju stale lub czasowo,
2. zarządzanie obserwacji bądź inwigilacji osób co do których Oddział II SG lub DOK dostarcza materiały obciążające,
3. rozciągania obserwacji i wywiadu policyjnego nad wywiadowcami wojskowymi w czasie ich pobytu w kraju na żądanie Oddziału II SG,
4. powiadamiania właściwego DOK o każdym wykryciu lub natrafieniu na ślad szpiegostwa wojskowego,
5. przedsiębranie na formalne żądanie Oddziału II SG jego ekspozytur lub DOK czynności egzekutywnych w toku dochodzenia osób cywilnych,
6. udzielanie do wglądu na miejscu upoważnionym organom wojskowym akt zawierających i informacje na temat szpiegostwa wojskowego,
7. oddawanie w miarę istniejących możliwości do dyspozycji Oddziału II SG, ekspozytur i oddziałów II DOK wywiadowców, agentów i funkcjonariuszy policyjnych, celem wykonywania zadań specjalnych lub poufnych, jednakże tylko w granicach państwa i w wypadkach wyjątkowo ważnych i każdorazowo odpowiednio umotywowanych ,
8. zaopatrywania Oddziału II SG jego ekspozytur i DOK w materiały ewidencyjne i inwigilacyjne z zakresu szpiegostwa, zdrady stanu i agitacji antypaństwowej. Sytuacja ta uległą zmianie po zamachu majowym, kiedy to kierownicy Ekspozytur Oddziału II stali się organizatorami służby defensywnej w terenie natomiast policja stała się organem pomocniczym.
Mówiąc o Defensywie PP nie sposób pominąć faktu , że właśnie z Defensywy powołane zostały brygady ochronne do sprawowania ochrony nad dostojnikami państwowymi. Specjalna brygada została wydzielona w Okręgowym Urzędzie Policji Politycznej na miasto Warszawę i była odpowiedzialna za ochronę prezydenta RP. Instrukcja dotycząca działania tej brygady ukazał się 12 czerwca 1924 r. Po likwidacji Defensywy w 1926 roku ochroną zajęła się Brygada VIII Urzędu Śledczego miasta stołecznego Warszawy.
Autor: Tomasz Świerczyński
Literatura:
Marek Mączyński „Policja Państwowa w II Rzeczpospolitej”
Andrzej Misiuk „Policja Państwowa 1919-1939”
Robert Litwiński „Działalność wywiadowcza policji politycznej II Rzeczpospolitej /1919-1926/” w „Wywiad wojskowy II Rzeczpospolitej„ pod redakcją Piotra Kołakowskiego i Andrzeja Pepłońskiego
Robert Litwiński „Korpus Policji w II Rzeczpospolitej. Służba i życie prywatne”
Beata Mącior-Majka „Policja Polityczna w województwie krakowskim w latach 1919-1926”
